Duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid vijf jaar na de coronacrisis met Cathy Macharis en Eva Smets

Vijf jaar na de coronacrisis maken we de balans op: heeft de pandemie geleid tot een duurzamere samenleving?  

In deze tweede aflevering van Solidariteit Spreekt buigt Linda De Win zich samen met Cathy Macharis (VUB) en Eva Smets (Oxfam België) over de vraag of de beoogde ommekeer richting duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid er gekomen is.  

Hoe komt het dat het klimaatbeleid vaak op gespannen voet staat met sociale (on)gelijkheid? Waarom is politieke moed cruciaal? En waar liggen vandaag nog kansen voor een rechtvaardige transitie? Van CO₂-heffing tot energiecoöperaties en de kracht van burgerbewegingen: deze aflevering onderzoekt hoe we van crisis naar verandering kunnen gaan. 

Luister nu naar de tweede aflevering van Solidariteit Spreekt! 

Solidariteit Spreekt is de podcast van de UCSIA-Solidariteitsacademie over actuele maatschappelijke thema’s zoals klimaat, armoede en solidariteit - met aandacht voor wat wél mogelijk is.  

Meer weten? Surf dan naar www.ucsia.org/solidariteitspreekt!  

In het voorjaar van 2026 organiseert UCSIA de lezingenreeks ‘U-turn: 5 jaar later’ waarin we in kaart brengen hoe de covidpandemie ons heeft veranderd. Thema’s als eenzaamheid, verslaving, burgerinitiatieven en autoritaire leiders komen aan bod. We blijven zoeken naar hoopvolle perspectieven in een wereld vol uitdagingen.  

Werkten mee aan deze aflevering: 
Host: Linda De Win | Gasten: Cathy Macharis (VUB House of Sustainable Transitions) en Eva Smets (Oxfam België) 

Redactie: Kaat Somers en Erik De Bom | Productie: Kaat Somers en Marijke Celis | Communicatie: Marijke Celis | Montage & mixage: AV Inspire | Muziek: Giuseppe Minervini | Stem intro & outro: Gilke Gunst 

Chapters

• 0:00 Intro
• 1:44 Inleiding en voorstelling gasten
• 3:37 De uitbraak van COVID-19: een verademing voor mens en planeet?
• 7:10 Klimaatbeleid vs. sociaal beleid
• 11:36 Systemische verandering
• 19:40 Stappen terug en de "permacrisis"
• 21:46 Coronacrisis vs. klimaatcrisis
• 23:58 De kracht van onderuit
• 26:56 Eilanden van hoop
• 28:40 Hoop voor de toekomst
• 33:13 Outro

Transcript

[Intro met muziek]: Solidariteit Spreekt. Je luistert naar een podcast van de UCSIA-Solidariteitsacademie. 

Linda: In 2020 en 2021 publiceerde UCSIA twee boeken met bijdragen van Vlaamse experten over de COVID-19-crisis als mogelijk startpunt van een U-bocht in het denken over onze samenleving. 

De pandemie was een uitgesproken kans om het roer radicaal om te gooien, zo was de stille hoop. In die publicaties werden horizonten voor een alternatieve toekomst verkend.  

We zijn nu vijf jaar later en de vraag moet worden gesteld: Heeft de pandemie echt een U-bocht ingeluid? Hebben we onze goede voornemens waargemaakt?  

Dat lijkt allerminst het geval. Hevige geopolitieke conflicten braken uit - Oekraïne, Gaza, Congo - om er maar enkele te noemen. De klimaatverandering eiste een recordaantal slachtoffers. Extremistische en populistische partijen gingen er bij verkiezingen steevast fors op vooruit.  

In deze driedelige podcastreeks blikken we terug op de voornemens die toen werden gemaakt. We nemen de U-turn publicaties als uitgangspunt en gaan na wat er van die veelbelovende U-bocht is terechtgekomen. 

[Jingle]: Solidariteit Spreekt. 

Linda: Dit is de tweede aflevering van de U-turn-podcastreeks en ik ben Linda De Win, uw gastvrouw. In deze aflevering gaan we dieper in op het thema duurzaamheid. Wat heeft de pandemie ons geleerd over ecologie en de weg naar een duurzame transitie in de samenleving? En, waar staan we vandaag?

Dat bespreek ik met Cathy Macharis, professor economie aan de VUB. Maar u bent meer dan dat, hè?

Cathy: Ja, zoals veel mensen, denk ik, dat we heel veel activiteiten hebben. Wat ik op de VUB heb gedaan, is een House of Sustainable Transitions opgestart.

Linda: Daar wou ik toekomen, ja.

Cathy: Ja, inderdaad. Dat is eigenlijk... Ik heb iedereen bijeengebracht die rond duurzaamheid werkt: 44 professoren, 200 onderzoekers. Omdat eigenlijk, als je kijkt naar duurzaamheid, dat gaat over wicked problems, hele complexe problemen. En dat kan je maar bekijken op een interdisciplinaire manier. Want als iedereen vanuit zijn eigen discipline blijft kijken, dan blijven we de oplossingen van vroeger herhalen. En dus door echt samen te werken, kunnen we meer dan de som van de delen brengen. En dus die systemische aanpak kunnen we via het huis brengen.

Linda: Oké, daar gaan we straks meer op in. Mijn andere gast is Eva Smets, directeur van Oxfam België. Maar u zit hier vooral natuurlijk als auteur van een boek, een belangrijk boek in dat verband.

Eva: Ja, ik heb vorig jaar, naar aanleiding van de verkiezingen in België, een boek gepubliceerd: “Kantelen, Belgische recepten voor de donuteconomie”. Dat eigenlijk helemaal in het licht stond van die duurzame transitie, die economische transitie, die wij, voor mij persoonlijk, maar ook zeker voor mij als vertegenwoordiging van Oxfam, als een sociale beweging, echt broodnodig hebben.

Linda: Oké, daar gaan we natuurlijk ook op in. Maar we zijn vier, vijf jaar na de covid-crisis. En ik wou beginnen met u, professor Macharis. Toen schreef u een essay in het boek, dat trouwens voor deze podcast is gepubliceerd. En daar toonde u zich zeer hoopvol dat een transitie naar een meer duurzame maatschappij zou worden ingezet. Waarom dacht u dat toen?

Cathy: Ja, in de eerste vijf maanden van de coronatijd zagen we inderdaad dat er 17% minder CO2 werd uitgestoten. En als je dan keek naar mobiliteit, dan was van die vermindering 43% voor landtransport. Dus wat ik leerde uit die eerste periode, het kan. Er kunnen grote veranderingen gebeuren op korte tijd. En landtransport, dus hoe we ons verplaatsen, is een heel belangrijke daarin. 

En dus wat ik ook zag, was inderdaad die investeringen in fietsinfrastructuur. We zagen, en dat hebben we ook later verder opgevolgd, dus er was een gedragsverandering. Er waren meer fietsers, dankzij die infrastructuur ook. En dus ik was hoopvol omdat ik die veranderingen zag.

Linda: Ja, heb u dat ook zo ervaren?

Eva: Wij zijn er een beetje minder hoopvol over bij Oxfam, maar we kijken dan misschien eerder al in retrospect. Van het punt dat we vandaag zijn, terugkijkend op, is die kanteling er inderdaad gekomen tijdens corona? En dan, vanuit onze specifieke focus, en die specifieke focus van Oxfam is altijd de economische gelijkheid of ongelijkheid op wereldvlak. Elk jaar, naar aanleiding van Davos, het Wereldeconomisch Forum in Davos, publiceren wij een analyse van hoe is het gesteld met economische ongelijkheid, het verschil tussen rijk en arm op wereldvlak.

En wat we eigenlijk hebben vastgesteld na corona, is dat corona zelf eigenlijk, vanaf 2020, in het decennium dat wij hier leven vandaag, een enorme turboversneller is geweest op die economische ongelijkheid.

Vandaag de dag zitten wij met een elite op wereldvlak, de rijkste 1%, die dat 45% van alle rijkdom ter wereld in handen heeft. En er ook in slaagt, jaar na jaar, en dat gaat elk jaar steeds sneller, dat stijgt exponentieel, erin slaagt om twee derde van alle nieuw gecreëerde rijkdom te capteren.

Dat bestond al voor corona, maar die versnelling is exponentieel gestegen sinds corona. 

Linda: Ja, maar we hadden het natuurlijk in eerste instantie over die aanzet naar meer duurzaamheid. We gaan dan over die sociale ongelijkheid natuurlijk nog praten, want het heeft daar ook mee te maken. U zei, daar is toen een grote stap gezet, maar het was wel een gedwongen stap, noodgedwongen. De mensen moesten thuisblijven.

Cathy: Absoluut.

Linda: Dus was u dan een beetje naïef in dat optimisme, als ik dat zo mag vragen?

Cathy: Nee, ik denk inderdaad daarna, heeft men gezien - het jaar daarop, 2021, is er eigenlijk terug een stijging geweest en waren we direct terug op het niveau van daarvoor. Maar ik vind dat er wel lessen zijn geleerd. En de les is eigenlijk van, als die urgentie wordt gevoeld, dat dat direct is, dat gaat over gezondheid, dat gaat over mij, dat gaat over jou, op dat moment kan het beleid drastische maatregelen nemen. En op dat moment heb ik ook een opiniestuk geschreven van, waarom hebben we dat niet voor het klimaat? Terwijl de gevolgen zijn even desastreus, maar daar gebeurt niks. En dus dat is wat we hebben geleerd, dat het wel kan als die urgentie wordt gevoeld.

Linda: Ja, want dat was toch heel snel vergeten. En u zegt, waarom kan het niet voor het klimaat? Want daar gaat het hier tenslotte ook om. Heeft dat niet te maken met wat u ook zegt, dat een klimaatbeleid staat op gespannen voet met een sociaal beleid?

Eva: Ja, ik ga dat nuanceren, want ik vind dat niet noodzakelijk.

Linda: Omdat het klimaatbeleid sommige groepen meer treft dan anderen.

Eva: Een slecht klimaatbeleid gaat sommige groepen meer treffen dan anderen. En dat denk ik dat de belangrijkste boodschap is die wij vanuit onze organisatie willen brengen. En Cathy gaat dat straks allemaal met academisch, wetenschappelijke cijfers en termen onderbouwen, want ik zie haar hier knikken.

Maar wat wij eigenlijk altijd naar voren schuiven vanuit Oxfam is, wij worden dikwijls uitgespeeld tegen elkaar als sociale groepen. Het zijn dan van die grote headliners in de krant. De gele hesjes, de groene hesjes, de gele hesjes versus de groene hesjes. Het wordt voorgesteld alsof we moeten kiezen tussen het einde van de wereld of het einde van de week.

Linda: Maar is dat niet zo?

Eva: Nee, dat is helemaal niet zo. Dat is wat een huidige elite of de huidige beleidsvoerders ons graag willen doen geloven. Want verdeel is heers. Stel dat die twee sociale groepen de handen in elkaar gaan slaan en samen op straat gaan komen voor een goed, een rechtvaardig, een sociaal rechtvaardig klimaatbeleid. Dan zou er wel eens echt iets kunnen gebeuren. En zouden die posities van de huidige economische elites meer onder druk komen te staan.

Linda: Maar veel van de - hoe moet ik dat zeggen - de lagere sociale klassen hebben geen boodschap op dit moment aan een klimaatbeleid. Renovatie van een huis is duur, energiezuinig maken van een huis is duur, een elektrische wagen aanschaffen is duur. Zij willen ook wel eens één keer of twee keer per jaar een vliegtuigreisje maken, wat in sommige ogen heel verdacht is. Dat is toch een realiteit. Hoe hef je die spanning dan op?

Eva: Mensen uit een lagere sociale klasse willen vooral in een goede kwaliteit kunnen wonen. En in een goede kwaliteit kunnen wonen houdt in dat je woning gezond is, geïsoleerd enzovoort.

Linda: Maar daar heb je geld voor nodig, hè?

Eva: Daar heb je geld voor nodig, ja. En het huidige beleid gaat ervan uit dat je dat individueel betaalt of dat er subsidies zijn. En die subsidies zijn zo ontoegankelijk of worden eigenlijk maar uitgedeeld op basis van een voorschot dat je zelf op tafel legt. Dat inderdaad niet haalbaar is voor die grote groepen van de samenleving, van onze Belgische samenleving, voor wie dat onhaalbare budgetten zijn.

Maar wat er wel kan gebeuren, is dat daar als gemeenschap in geïnvesteerd wordt. En dat zijn keuzes die je maakt als een gemeenschap. En dan kijken wij opnieuw naar die economische gelijkheid of ongelijkheid in een samenleving. Op dit ogenblik wordt er in België op een bepaalde manier omgegaan met de inkomsten en met de uitgaven.

Voor de inkomsten gaan we niet kijken naar de allerrijkste onder ons, gaan we ook niet kijken naar de grootste bedrijven onder ons. Dat wil zeggen de sterkste schouders. Daar gaan we niet naar kijken voor de inkomsten. Dat wil zeggen dat er al minder inkomsten zijn in de eerste plaats.

We gaan alleen maar kijken naar de mensen die inkomsten uit arbeid moeten leveren. En dan gaat het over de uitgaven dan gaat het over de uitgaven. En ook die uitgaven worden bewust niet gekozen om te investeren in die duurzame transitie.

Maar we gaan eens even kijken naar algemene schattingen die dat bestaan. Het Bureau du Plan, het Planbureau van België, heeft eens berekend. Wat gaat dat nu eigenlijk kosten, moesten wij collectief een rechtvaardige transitie een prioriteit geven? Wel, dat zou kosten ongeveer 2,5% van ons bbp.

Een stuk minder dan wat we nu op basis van niks aan de NAVO hebben beloofd. Als we dan kijken naar wat betekent dat concreet in cijfers, dan gaat het over 11 tot 13 miljard euro. Je gaat mij niet horen beweren dat dat weinig geld is. Dat is natuurlijk een smak geld.

Maar het is evenveel geld als onze regering vandaag de dag investeert in het subsidiëren van fossiele brandstoffen. Dus het geld is er. Het gaat gewoon over de beslissingen die we maken.

Linda: Ik wou zeggen, het is dus een kwestie van keuzes. We horen hier dat het klimaatbeleid sociaal moet zijn. Maar hoe kunnen we dat dan doen? Want op dit moment, als ik mevrouw Smets hoor, dan worden verkeerde keuzes gemaakt. Bent u het daarmee eens?

Cathy: Ja, absoluut. Het zit zo dat er nu vaak wordt gekeken van klimaatbeleid en dan gaan we eens kijken of dat het sociaal rechtvaardig is. Die twee moeten van in het begin samen zijn.

Linda: Kan u daar eens een voorbeeld van geven? Hoe dat nu gebeurt dan?

Cathy: Ja, dus er is een Staten-Generaal geweest voor de rechtvaardige transitie in België. Waarin er 180 aanbevelingen zijn geweest om inderdaad te kijken van hoe kunnen we het sociaal rechtvaardig en ook impact hebben, natuurlijk.

Maar als je kijkt bijvoorbeeld naar mobiliteit, dan zie je dat er daar nog de bedrijfswagens zijn. Dus minder inkomsten voor de overheid. Er zijn nog altijd subsidies voor fossiele brandstoffen.

En langs de andere kant, als je echt zou willen kijken van: wat zijn maatregelen die en goed zijn voor het klimaat en voor de sociaal rechtvaardigheid? Investeer in openbaar vervoer en in fietsinfrastructuur.

Dat is goed voor iedereen. En dus die maatregelen, en waar wordt er geld ingestoken en waar niet, die zitten nog niet goed.

Dus er komt nu ook bijvoorbeeld van Europees vlak, gaat een CO2-tax zijn rond transport en verwarming. Dat gaat inderdaad een extra kost geven van 250 à 1.000 euro per jaar per huishouden. 

Linda: Dat is niet niks, hè?

Cathy: Dat is niet niks. Wetende dat 50% van de huishoudens niet kan sparen. Dus hoe kan je daar gaan voorbereiden? Er is een sociaal klimaatfonds. Dus waar gaan die compensaties, gerichte compensaties, naartoe gaan? En het is inderdaad dan kijken van hebben de zwaarste schouders, dragen die het meeste? En hoe kan je ook nog eens extra voor de kwetsbare groepen specifiek gaan ondersteunen? Dus gerichte compensaties zijn belangrijk. 

Er wordt ook gesproken over een klimaatdividend, zodanig dat iedereen een extra bedrag krijgt. Maar diegenen die, en dat is vaak gelinkt met hoe grotere inkomens, hoe meer reizen er zijn, hoe meer transport, die gaan meer betalen. En dus krijgen die minder over. Dus dat is eigenlijk een distributie daarvan.

Maar ik denk het belangrijkste is, zorgen dat er alternatieven zijn die goed zijn voor iedereen, zoals openbaar vervoer. En zorgen dat je niet blijft oplossingen, dat je denkt van een elektrisch voertuig, dat is de oplossing.

De technologie brengt dat dat inderdaad minder CO2-uitstoot heeft. Dat brengt heel wat andere problemen. En dus ook daar is die systemische blik heel belangrijk. Dat je niet kijkt van er is een probleem, we gaan een oplossing. Maar hoe kan je echt in de structuur van heel het systeem, van het mobiliteitssysteem, een verandering inbrengen?

Dus ik denk dat dat ook heel belangrijk is om niet telkens te denken: ah, technologie gaat het oplossen. Maar hoe gaan we echt in de kern van onze samenleving, onze consumptie, productiepatronen veranderen. Want enkel dan gaan we een ommekeer krijgen.

En dat gaat ook gepaard met, inderdaad zoals Eva zegt, die ongelijkheid wordt steeds groter tussen arm en rijk. Er zijn ook historici die aangeven van dit kennen we al. Het kapitalistische systeem en markteconomie brengt dat gewoon mee, omdat dat ingebakken is in de structuur. Op een gegeven moment gaat dat imploderen.

En dus we moeten echt zorgen dat we in de structuur, in ons systeem gaan veranderen. En niet trachten die technologie nog een beetje te veranderen. Nee, het is echt systemisch dat we het gaan moeten aanpakken.

Linda: Maar ik wil toch nog eens even terugkomen op die gespannen voet. Want nu zegt het beleid, we willen wel een renovatieplicht opleggen. Maar ja, dat heeft wel gevolgen voor mensen met een klein inkomen. Dus we gaan dat toch niet zo hard doorduwen. Dus hoe los je dat? Ik zou zeggen, ze zijn dan eigenlijk enerzijds wel mee. Maar van de andere kant doen ze dan een stap terug. Hoe los je dat op?

Eva: Ja, ik zou eigenlijk gewoon nog eens even terug willen gaan op wat dat Cathy eerder zei. Omdat de vraag renovatieplicht, geen renovatieplicht en de protesten die er daar tegenover zijn, eerlijk gezegd, met een beetje goodwill, vind ik dat dat relatief eenvoudig op te lossen is.

Je zorgt ervoor dat er gemeenschappelijke fondsen zijn, zodat je kan helpen investeren voor zij die dat de middelen niet hebben. Zo heeft een zorgstaat altijd gewerkt in het verleden en is dat perfect mogelijk dat dit dat in de toekomst ook doet.

Linda: Maar is dat ook niet een beetje naïef en optimistisch wat u nu zegt? Want het beleid remt toch af op dit moment?

Eva: Ja, natuurlijk dat het beleid afremt op het moment, omdat ze geen interesse heeft om dit tot uitvoer te brengen. Dat wil niet zeggen dat het een onoverkomelijk probleem is. Ik denk dat het ook een beetje vreemd is om er zomaar van uit te gaan als een politicus zegt dat het niet kan, dat het ook echt niet kan. Er is natuurlijk ook het aspect van politieke wil.

Maar om even terug te gaan op wat Cathy eerder zei, en dan denk ik dat uiteindelijk de fundamentele boodschap is die ik, of als vertegenwoordiger van Oxfam zou willen brengen over het onderwerp van duurzaamheid, is het teruggaan naar de core en de oorzaak van de klimaatcrisis in de eerste plaats.

Want renovatieplicht of niet, dan zijn we het echt over, honderd stappen down the line, het bestrijden van de gevolgen ervan. Klimaat is ook een sociaal probleem, zei je eerder. Voor ons is de klimaatcrisis een sociaal probleem. Punt.

Wij hebben het veroorzaakt als mens, door onze manier van leven, door onze manier van produceren en consumeren. En als we er echt iets aan willen doen op een duurzame wijze, dan is het veel meer dan in plaats van met een benzineauto een elektrische auto te gaan rijden.

Dan gaat het terug naar de core van hoe organiseren wij ons als maatschappij, hoe zit het met ons productie- en consumptiesysteem, hoe zit het met onze economie.

Ik heb de prof economie naast mij zitten, dus ik ga een beetje opletten met wat ik zeg. 

Maar in de core, ons huidig, lineair, extractief, financieel-kapitalistisch systeem, is ingebakken, is inherent om steeds meer economische ongelijkheid te creëren door de uitbuiting van mensen die nodig zijn om bepaalde producten te produceren en de planeet.

Als we dat echt anders willen, dan moeten wij kantelen naar een circulair, regeneratieve donuteconomie. Ik zeg dan donuteconomie, je kan er andere woorden voor brengen, maar het is zeker een regeneratieve economie die aandacht heeft voor limieten, in plaats van altijd naar de top te gaan, maar limieten inherent aanvaardt als basis van elke activiteit. Limieten een sociaal fundament en een ecologisch plafond. Dat is de essentie van die regeneratieve economie.

En ik denk, voor corona, om terug te gaan naar de originele vraag, dat we eigenlijk net voor corona goed op weg waren daar naartoe. En dan denk ik terug aan de klimaatprotesten, de beweging van de jongeren, de uptake van de politiek daarvan op het ogenblik met bijvoorbeeld de Green Deal van Europa. In Amerika hadden we dan heel veel groene investeringen. We kunnen natuurlijk nog altijd een paar commentaar daarop hebben over Green Transition en Green Technology, etc. En dat het meer over de core moet gaan, maar het ging zeker met enorme investeringen de juiste kant op.

Linda: Maar zegt u dan dat er door de pandemie stappen zijn teruggezet? Dat u zei van voor corona, was er wel iets bezig?

Eva: In mijn ervaring, maar daar kunnen anderen een andere opinie over hebben, denk ik eigenlijk dat we een soort van mobilisatie hadden in de goede richting. Elke politicus wou op de foto met Anuna de Wever. En nu niet meer. Nu is het een gevaarlijke, extreme activiste geworden.

Ik vrees dat dat populair protest door corona – en ja, het moest door de sanitaire maatregelen - wel een beetje een stille dood is gestorven. We hebben dan die vergrote economische ongelijkheid gekregen. En nu zitten we volop in die autoritaire reactie op eigenlijk een populaire beweging die wel begon met impact te hebben. En dus aan die belangen van de allerrijkste, die 1% onder ons, begon te raken.

Linda: Ja, ziet u dat ook zo? Want we zijn begonnen met uw optimisme. Nu deelt u de analyse.

Cathy: Ja, we zitten nu eigenlijk in een permacrisis, constant eigenlijk. De oorlogen zijn er, die heel veel aandacht vragen. Er is een biodiversiteitscrisis, waar dat ook eigenlijk veel te weinig aandacht is. Maar die ontzettend, ik weet niet of jullie het deze zomer hebben gemerkt, maar veel minder muggen. Veel minder wespen.

Linda: Ik heb ze toch gevoeld, hoor.

Cathy: Dat is heel goed, want we hebben die nodig. Zonder insecten, hebben we geen vogels. En dus ook de bijen zitten in gevaar. En dat zijn allemaal Jenga-stuksjes die eruit worden getrokken. En op een gegeven moment valt het helemaal in elkaar. Dus dat betekent dat wij ook geen voeding meer hebben.

Die permacrisis en al die zaken die af en toe wel in het nieuws komen, maar dat maakt dat mensen gewoon, en politici misschien ook, ik weet het niet, heel de tijd zitten van de ene crisis naar de andere te rennen en niet meer fundamenteel de zaken aanpakken. En dat moet echt in de structuur van onze maatschappij.

Linda: Maar hoe komt het dat de klimaatcrisis, zo mag ik het toch wel stellen, dat die - want er is heel veel gebeurd sinds die overstromingen bij ons, Wallonië, Valencia, de droogte, die we nu ook weer beleven, een van de droogste jaren sinds de eeuwwisseling. Hoe komt het dat die nooit, of tot nu toe toch niet, de crisisstatus heeft gekregen die covid toen wel had? Hoe komt dat? Want de klimaatjongeren, ze krijgen geen aandacht meer.

Cathy: Ja, het klimaat blijft een beetje veraf. Je hebt inderdaad, wat dat dan in de Vesder is gebeurd, die grote ramp, maar dat schokt even en dat is niet, zoals bij covid, dat is heel duidelijk, er is een gevaar. Klimaat blijft voor mensen veraf en iets in de toekomst.

Linda: Maar ook als het bijna aan de deur komt?

Cathy: Ja, wel, Kees Klomp heeft er een mooie metafoor voor. We zitten op de schuifaf. In Nederland noemt dat dan de glijbaan. Dat is een betekeniseconoom, Kees Klomp.

We zitten op de glijbaan, maar daardoor, we zitten er bovenop, we gaan naar beneden glijden, maar we voelen het nog niet. Moesten we op een springplank zijn, zoals covid een springplank was, dan voel je dat.

Terwijl covid blijft een psychologische afstand hebben. Het is iets onzichtbaars, het is gespreid over de tijd, af en toe. Maar daardoor, die vorm van urgentie, plus er is die competitie met andere zorgen, zoals het militaire, dat maakt dat gevoel van urgentie er niet is. 

Ik denk dat er nog altijd heel veel nood is aan communicatie. Duidelijk zeggen, er is een crisis zonder in doemgedachte te blijven. Want mensen, en ik zie dat ook bij mijn studenten, er is heel veel machteloosheid, van ik kan er niks aan doen, dus je geraakt er apathisch van en afgestompt. Dus er moet nog altijd het gevoel zijn van agency, ik kan er iets aan doen. Maar wel duidelijk aangeven, we zitten wel in een crisis.

En dus, ik denk daar, we zitten nu in chaotische tijden, misschien moeten we een boek maken over AI, wat er daar gaat gebeuren. Misschien ben ik weer te optimistisch, het is misschien mijn aard, maar daar gaan ontzettend veel zaken gebeuren.

En ik denk, daar moeten we ook kijken naar persoonlijke levens. Wanneer heb je echt duidelijk het gevoel van er moet verandering komen? Als er een crisis is, als je echt met je gezicht tegen de muur botst. En meer en meer mensen krijgen dat gevoel van, ja, dit gaat niet meer.

En er zijn crisissen, en ik vind dat vreselijk, dat er moet komen tot een crisis voordat er een verandering is, maar blijkbaar werkt het zo. Maar ik denk, door de chaos en de veranderingen die er komen, gaan meer en meer persoonlijke verhalen komen van mensen die merken van, dit gaat niet meer, en wat heb ik hier dan te doen?

Ik geloof ook heel hard in de kracht van communities, van mensen samenbrengen en laten zien van, je bent niet alleen met je zorgen en met je angsten enzovoort, maar wat kunnen we dan samen doen?

En dus op die manier, echt daar, het is niet enkel van de overheid moet het doen en zijn beleidsmaatregelen,

Linda: Niet enkel van bovenaf.

Cathy: Maar echt van onderuit gaat de kracht komen. 

Eva: En daar wil ik dan meteen ook op inpikken, als vertegenwoordiger van uiteindelijk toch een sociale beweging, om een noot van hoop te geven in verschrikkelijke tijden, dat ik het daar volledig mee eens ben, en dat ik nog altijd wel, ondanks alles, er vast van overtuigd ben, als wij in groep op straat komen, actie ondernemen, ons organiseren als bewegingen, dat we verandering teweeg kunnen brengen.

En ik heb het gehad over de klimaatmarsen voor corona. Ik weet dat er daar teleurstelling over is, dat er geen permanente of vergaande genoeg verandering is geweest, maar dan denk ik dat we niet voldoende aandacht hebben op de Green Deal en wat de Green Deal was voor ze, nu is afgebouwd onder een nieuw Europees parlement, en met de oorlogsdreiging, maar heel veel potentiële verandering in zich droeg. Dat moeten we echt niet vergeten.

En dat was een rechtstreeks gevolg van die klimaatjongeren, die dat duizenden mensen week na week op de been brachten in de straten van Brussel. En dat is de kracht van de mensen.

Linda: Maar van dat enthousiasme blijft op dit moment niet veel meer over.

Eva: Daar wil ik het, dat ga ik toch ook...

Linda: Daar bent u het niet mee eens?

Eva: Ja, daar ben ik het ook niet mee eens. Want als ik bijvoorbeeld kijk, misschien niet zozeer voor het klimaat, maar als ik dan kijk naar wat we hebben kunnen organiseren in de laatste zes maanden, over de hele wereld, als gemeenschappen, als communities, maar ook hier in België, rond bijvoorbeeld Palestina, om onze overheid vandaag de dag die heel onwillig was om zelfs maar de kleinste stap te nemen, om ze toch te drukken om een stap te nemen. Het is over een ander onderwerp als het klimaat. Ik weet het.

Linda: Ja, ik wou net zeggen, want zoiets is niet gebeuren op dit moment over het klimaat.

Eva: Maar dat gaat wel over de kracht van gemeenschappen. En het is de kracht van gemeenschappen die we niet uit het oog mogen verliezen. Palestina was nu echt een urgentie. Daarrond zijn we gemobiliseerd. We hebben daar vooruitgang op kunnen boeken. 

Linda: Want ik wou net vragen, hoe zet je het thema opnieuw op de agenda? Bovenaan de agenda. Hoe doe je dat? Want op dit moment is er minder aandacht voor.

Cathy: Ja, ik denk dat klimaat is gelinkt aan zoveel. Dus het gaat echt over het systeem. En klimaat en klimaatopwarming is maar een symptoom. Dus alle reacties op wat is er mis met ons systeem. En dat gaat over wat er gebeurt in Palestina. Dat gaat over ongelijkheid. Dat gaat over kolonisatie. Je ziet dat er heel wat beweging en alertheid is voor wat er mis is. Al die zaken zijn ook gelinkt met het klimaat.

En wat ik graag nog wil toevoegen, want waar zie je dat dan? Die verandering en die gemeenschappen. Eigenlijk in de transitie zelf zie je dat er een transitie is naar... Wij noemen dat eilanden van hoop.

Linda: Zoals?

Cathy: Bijvoorbeeld energiecoöperaties. In plaats van dat er centraal energie wordt gedistribueerd, wordt de consument producent. En dat is de grote shift in het systeem. Je gaat niet meer hiërarchisch, maar echt van onderuit. En dat zie je op verschillende plekken. En ik noem dat eilanden van hoop. Die eilanden, die niches, waar zij tonen van... Het kan duurzaam, het kan op een andere manier. 

En het kan ook op een andere manier, op welke manier we met elkaar omgaan. En het zijn die eilanden van hoop die je meer en meer ziet. We hebben er een heel programma en een seed funding voor opgestart. Maar je ziet dat die overal oppoppen. Dat gaat over voedsel, dat gaat over voedselbossen met communities. En die zie je meer en meer. En als je dat allemaal verbindt, dan krijg je eigenlijk al een zicht op: hoe gaat die toekomst eruit zien?

Linda: Maar u heeft het over eilanden van hoop. We moeten stilaan afronden. Wat verwacht u van het beleid ter zake? Heeft u een boodschap voor het beleid? Oei, u kijkt heel bedenkelijk.

Eva: Dat is natuurlijk omdat... We zitten gewoon vandaag met een regering die niet gelooft in de nood van systemische verandering om tegemoet te komen aan de klimaatnoden. Zij geloven in een elektrische wagen.

Linda: Wat zou u hen zeggen om hen van gedachten te doen veranderen?

Eva: Dat het om meer gaat dan een voucher voor een elektrische wagen, maar dat er systemische verandering nodig is.

Linda: Oké. En u, professor Macharis?

Cathy: Ja, dat er gewoon politieke moed nodig is. 

Linda: Dat is belangrijk, hè?

Cathy: Ja, ik denk dat ik u dat veel heb horen zeggen vroeger. Maar in ieder geval politieke moed. En het gaat over onze toekomst. Ik zou hen zeggen van... Denk aan uw kleinkinderen. En wat wil je hen zeggen binnen zoveel jaar? Dat jij de macht had om iets te doen. Dit is het moment. Niet later. We zitten echt aan alle tipping points. Het is nu...

Linda: Nog heel kort. Bent u hoopvol?

Eva: Ja, als ik kijk naar de kracht van groepen.

Linda: En u?

Cathy: Ja, absoluut. En dus ik heb in het boek “Land van Hoop” allemaal samengebracht, die hoop. Ik denk dat dat ontzettend belangrijk is om hoopvol te blijven. Dat is niet een flushy ding, hoop. Het gaat echt over weten van: als we deze richting uitgaan, dan zijn we goed bezig. Dit is wat we te doen hebben. 

En die hoop, al een zicht... We weten niet waar we naartoe gaan, maar toch al een idee hebben van... Hoe zou het kunnen zijn? Die hoop is er. En die hoop blijf ik heel hard in mij dragen. Omdat dat... Ja, dat geeft gewoon de levensenergie voor iedereen. Want als we geen hoop meer hebben, wat zouden we hier dan nog doen?

Linda: Ja, om te besluiten, wat moeten we meenemen op dat vlak? De duurzaamheid, transitie van de covid-pandemie.

Cathy: Dat het mogelijk is dat individueel gedrag dat eigenlijk op heel korte termijn... En dat was geen fijne periode voor niemand. Maar ik denk dat iedereen wel heeft ervaren dat zij nieuwe dingen hebben ontdekt over zichzelf, over de ander, over hoe dat in het leven staat. Dus dat individuele verandering kan, dat mogelijk is. En dat het daar begint.

Dat iedereen, en dat is niet zeggen van het is uw verantwoordelijkheid, want nee, het is systemisch. Maar er kan wel ontzettend veel gebeuren vanuit het individuele. En laten we niet in covid de verschillende aparte dingen, maar wat we nu absoluut nodig hebben, is elkaar zien en verenigen en samenkomen. Dat is zo ontzettend belangrijk. Misschien hebben we dat geleerd. Er is veel mogelijkheid vanuit het individuele, maar laten we niet dat... Het is zo belangrijk net om het samen te doen.

Linda: Het laatste woord is voor u.

Eva: En dan ga ik terugkoppelen eigenlijk naar het eerste antwoord van Cathy. Ik denk dat de belangrijkste les van corona is geweest. Dat als de politiek wil, ze best moedige beslissingen kan nemen die radicale transformaties zijn. 

Linda: Ik kan daar niks aan toevoegen. Bedankt, dames.

In het voorjaar van 2026 organiseert UCSIA een lezingenreeks waarin we de balans opmaken van U-turn vijf jaar later. Hebben we de ommekeer echt gemaakt? 

We zullen ons verdiepen in de grote maatschappelijke evoluties zoals eenzaamheid, verslaving, burgerinitiatieven en autoritaire leiders. 

Je luisterde naar Solidariteit Spreekt, de podcast van de UCSIA-Solidariteitsacademie. 

Wij brengen mensen samen rond maatschappelijke thema's die ertoe doen. Van armoede en migratie tot klimaat en sociale rechtvaardigheid. Samen zoeken we naar hoopvolle perspectieven in een wereld vol uitdagingen.  

Wil je meer weten? Bezoek onze website www.ucsia.org en schrijf je in voor onze nieuwsbrief.